Kitabdan parça:

(hekayə)

Nənəmlə yanaşı dayanmışıq. Bu gün atamın heykəlindən bir həftəliyə ayrılırıq. Bir də gələn istirahət günü görüşəcəyik. Günəş batmaqdadır. Adamın ürəyi sıxılır. Bir azdan gecə düşəcək, atam qaranlıqda tənha qalacaq. Bizsə nənəmlə işıqlı evdə oturub radioya qulaq asacayıq. Nənəm heykəldən gözünü çəkmir. Elə bil onu bəbəklərinə sığışdırıb evə aparmaq istəyir. Heykəl də bizə baxır. Sanki demək istəyir: «Bəsdir, daha gedin, yoruldunuz». Daş gözlərdə elə bil işıltı var. Nənəm tərpənmək istəmir. Az qalıram deyəm: «Ata, gedək evə, işığa. Birdən mənə elə gəlir ki, arxamızda kimsə var… Var! Var! Amma dönüb baxmayacağam. Sanki nənəm də nəzər duyur. Çevrilmir. İndi elə bil atam bizə baxmır. Gözlərini arxamızda kiməsə zilləmişdir. Narahatlıq var onun gözlərində. Bir azdan tab gətirməyib, onun nəzərləri istiqamətində yavaş-yavaş çevrilirəm. Xeyli aralıda, məhəccərli bir qəbrin yanında qara kəlağayılı ucaboy bir qadın dayanıb bizə və heykələ baxır. Yaxın gələ bilmir. Hərdən haşiyəli ipək yaylıqla gözlərini silir. Demək, ağlayır. O mənim anamdır. Ürəyimdən səssiz bir qışqırtı qopur.

«Niyə ağlayırsan, ana?»

Atam qaz trestində baş mühəndisdi. Bir gün eşitdik ki, partlayış olub, atam ağır yaralanıb, gözləri də tutulub. Özü də ölə bilər. Anam ağlayırdı. Mən onun dizlərinə sığınmışdım. Nənəm bərk dayanmışdı. Gözlərini uzaqlara dikib anama ürək-dirək verirdi. «İndiki zəmanədə əlacsız dərd yoxdur» deyirdi. Anamsa ağlayırdı, elə hey ağlayırdı. Məni də ovundururdu. Atam xəstəxanalarda çox qaldı. Nəhayət, onu evə gətirdilər. Çox arıqlamışdı. Gözlərinin giləsi görünmürdü. Üzü əzabla örtülmüşdü. Hərdən yataqda uzanan Pavel Korçaginə oxşadırdım. Fəridə nənəm də, anam da növbə ilə onun yatağı yanında oturardılar. Məni atamdan uzaqda saxlamağa çalışırdılar. «Get otağında dərsini oxu». Atam danışmırdı. Elə bil söz deməyə qorxurdu. Yeri gələndə bir-iki dəfə demişdi:

– Deyəsən, hər şey bitdi.

Anam iki əliylə üzünü örtüb hönkürmüşdü.

Nənəm eynəyini gözündən götürüb demişdi:

– Toxtaq olun, dünyada əlacsız dərd yoxdur.

Həkimlərin deməyinə görə atamın əsəbləri də pozulmuşdu. O, bəzən gecələr yuxudan ayılıb qışqırırdı, hamımız oyanırdıq. Fəridə nənəm qonşumuzdakı Gülüş xalanı çağırırdı. Gülüş xala gecəyarı da olsa gəlir, iynə vurub gedirdi. Fəridə nənəm hamıdan çox oyaq qalırdı. O, anamı məzəmmətləyirdi.

– Sən yat, rahatlan, işə gedəcəksən, mənə nə var ki, gündüz də yuxumu alaram.

Anam da yatmaq istəməzdi.

Ana nənəm Güleyşə də bizə tez-tez gələrdi. Əvvəllər o da doluxsunar, əl-ayaq verərdi. Atamın xəstəliyi uzandıqca Güleyşə nənəmin sifətini kin-qəzəb bürüyərdi. Bəzi vaxt həyətdə su hovuzunun başında dodağının altında nə isə danışardı. Bilirdim ki, xeyirliyə demir. Atama fəlakət üz verəndə o sözləri indi də tez-tez yadıma düşür: «Qızımı niyə bədbəxt elədin, ay İsgəndər». Atama indi də belə nəzərlə baxırdı. Sanki o özü qəsdən xəstələnmişdi ki, hamıya əzab-əziyyət versin. Atamın gözləri açıq olsaydı, Güleyşə nənəmin baxışlarından dəhşətə gələrdi. Bunu atamın əvəzinə mən duyurdum. Güleyşə nənəm haqda deyirdilər ki, «dilavər arvaddır». Bu sözün altında nə gizlənmişdi, deyə bilmərəm. Tikiş fabrikində kadr şöbəsinin müdiri idi. Əvvəllər raysovetdə işləmişdi, sobes müdiri də olmuşdu. Evdəki danışıqlardan onu anlamışdım ki, fabrikdə hamı ondan ehtiyat edir. Yaşı ötməsinə baxmayaraq, pensiyaya çıxmırdı. Məcbur da eləyə bilmirdilər. O dəqiqə yüz yerə teleqram göndərirdi. Məni yaman öpərdi. Marçıltısı hər tərəfə yayılardı. «Varım-yoxum hamısı sənindir» deyərdi. Düzünü desəm, Fəridə nənəmin bir mehriban nəzəri onun yüz öpüşündən artıq idi. Güleyşə məni çox istədiyini hamıya bildirmək istərdi. Fəridə nənəm əksinə.

Bir dəfə aynabənddən həyətə düşən pilləkəndə Güleyşə nənəmlə anam arasındakı söhbəti eşitdim.

– Nə vaxtacan özünü həlak edəcəksən?

– Niyə elə deyirsən, ana?

– Yox, hər şeyin dünyada bir ölçü-biçisi var. Sədaqətin də, etibarın da. İndiyədək əlindən nə gəlir, eləmisən. Bəlkə o, ayağını uzadıb on il beləməsinə sərasər yatdı…

– Neynəyək, ana, taleyim beləymiş.

– Tale insanın öz əlindədir. Cavan canına qıyma. Adam bir dəfə doğulur, bir dəfə ölür. Qoymaram burda diri gözlü öləsən. Sonra gec olar.

– Eşidən-bilən nə deyər, ana?

– Kim nə bilir sən nə çəkirsən? Qoy nə deyirlər-desinlər. İt hürər, karvan keçər.

– Yox, ana, bu söhbətləri eləmə.

– Uşağa da özüm baxaram, çürütmə canını.

– Yox, ana, yox!

– Öldürmə özünü, qızım, dünyanın qanunu belədir.

Bu söhbət məni sarsıtdı, elə bil beş dəqiqədə qocaldım. Qorxu və dəhşət məni çulğadı. Ürəyiminmi, beyniminmi harasındasa siqnallar gəlməyə başladı: «Anam gedəcək!!! Anam gedəcək!!! Anam gedəcək!!!»

Niyə belə idi?

Söhbətdən hiss etdim ki, Güleyşə nənəmin dəmir cingiltili səsi amiranə, güzəştsiz, anamın danışığı isə çox kövrək və müti idi. Gərək anam nənəmin qolundan tutub həyət qapısına tərəf çəkə, küçəyə itələyib qapını üzünə çırpaydı. İndi neçə ildən sonra fikirləşirəm niyə bunu mən özüm etmədim, niyə qışqırıb onu qovmadım? Həmin söhbəti Fəridə nənəmə demədim. Dərdi ürəyimdə tək gəzdirdim.

Bu söhbətdən sonra hərdən anam məni qucaqlayanda, özümdən asılı olmayaraq əllərim onu itələyirdi. Həm onun ətirli, məstedici nəfəsini duymaq, həm də ondan uzaqlaşmaq istəyirdim. Belə vaxtlarda mənə məəttəl-məəttəl baxırdı.

Güleyşə nənəm hər dəfə bizə gəlib gedəndən sonra anam gözlərini uzaqlara dikib xəyala dalırdı.

Həmin söhbətdən sonra mən Güleyşə nənəmə düşmən kəsilmişdim. O mənə düşmən kimi baxırdı, mən də ona.

Atamın iş yerindən gələnlərin sayı get-gedə azaldı. Sonra tamam kəsildi. İki ilə yaxın idi ki, yataqda idi. Anam işdən gələndən sonra onun otağına baş çəkər, az, lap az, könülsüz söhbət edər, bir qədər qulluq göstərib öz otağına çəkilərdi. Bəzən evə gec gələrdi. Deyəsən, bizə bildirmədən anasıgilə də tez-tez gedib-gəlirdi. İndi mənə elə baxırdı ki, elə bil mən iri bir sual işarəsi idim. Bu baxışlar nə qədər əzici və cansıxıcı idi! Bu baxış mənə tanışdı. Atam xəstələnməzdən əvvəl anam tez-tez ev əşyalarının yerini dəyişdirməyi xoşlardı. Bəzən hər şeyi düzər, ya tumboçkanı, ya da jurnal stolunu yerləşdirə bilməzdi. Həmin əşyaya «bunu hara qoysaq yaxşı görünər?» nəzəri ilə baxardı. İndi mənə zillənən baxışlarda həmin nəzər vardı. İnsan insana baxanda gözlərin işığı axır; gözlər qaynayıb yenə işıq yaradır. İndiki gözlər donuq idi, işıq da hərəkətsiz və soyuq! Mən onu başa düşürdüm. O bir gün gedəcək və qayıtmayacaqdı. Atam həmişə saatı soruşmadan onun gəldiyi vaxtı təyin edərdi. Hər gün eyni vaxtda xəbər alardı:

– Gəldimi?

Axır vaxtlar nənəm suallara belə cavablar verərdi.

– İndi gələr.

– Gəldimi?

– Yolda olar.

– Gəldimi?

– Bəlkə iclasdadır.

– Gəldimi?

– Anasıgilə gedib…

Belə hallarda atam darıxardı. Başını yastıqdan qaldırıb xalçalı divara söykərdi. Yanına gedərdim. Şeir oxutdurardı. Dərsimi soruşardı. Razı qalardı. Tez-tez mənə ibtidai məktəbdən yadımda qalan Arazinin «Günəş»ini söylədərdi.

– Əzbər danış, – deyərdi.

Mən əllərimi yanıma salıb, ucadan «Dinləyin, siz gedirsiniz… neynək… mən də çiçəklərə, otlara danışacam. Gözəl lalələr…»

– Niyə qışqırırsan?

– İstəyirəm, təsirli olsun.

– Sən sözünü kimə deyirsən?

– Lalələrə.

– Bəs adam çiçəklə elə danışar? Zərif çiçəklə pıçıltı ilə danış, qoy qışqırığın pıçıltıda olsun. Hə, danış…

Anam gec gələndə atam uzun müddət onun əllərini tutardı, sığallayar, sinəsinə çəkərdi; buraxmaq istəməzdi. Elə bil onun da ürəyinə nə isə dammışdı.

Bir gün anam işdən qayıtmadı.

– Gəldimi?

– Yox hələ.

– Gəldimi?

– Anasıgildə qalıb.

– Gəldimi?

– Anası xəstədir…

– Bəlkə özü xəstələnib, məni onun yanına aparın.

– Yox, anası xəstədir.

– Bəs arada bura baş çəkə bilməzmi?..

– …

Fəridə nənəmin mülayim sifətində sərtlik əmələ gəlmişdi. O, əzablarını əritmək üçün çox gərginləşməli olurdu. İndi qohumlar bizə tez-tez gəlirdi. Atamın iş yerindən yoldaşları da tez-tez baş çəkirdilər. Hamı hər şeyi bilirdi. Hamı boşluğu doldurmaq istəyirdi.

Bir gün yenə həmin pilləkənin altında Fəridə nənəmlə Güleyşənin danışığını eşitdim. Fəridə nənəm təkidlə onu içəri dəvət edir, o da dirənib çıxmaq istəmirdi.

– Yox, elə bir-iki kəlmə sözüm var, – deyirdi. – Allaha şükür, biz bir-birimizi qohumluqdan əvvəl də tanıyırdıq. İndi iş belə gətirdi. Həyatın amansız qanunları var. Mən qızımı bədbəxt eləyə bilməzdim. Sən gərək acıqlanıb lənətləməyəsən.

– Mən nə deyirəm ki?

– Bilirəm, heç nə demirsən. O da sənə pis olmayıb.

– Ondan narazı olmamışam.

– Özün fikirləş. Allaha şükür, köhnə fikirli adam deyilsən, neçə illər beləməsinə şəhərin aktivi olmusan. Pensiyaya çıxmasan, genə bir qulluq sahibi idin.

– Mən nə deyirəm axı?

– Bilirsənmi, Fəridə, qorxdum qız da əldən gedə. Elə o da sənin öz övladın. Sən də mənim yerimə olsan belə edərdin.

– Mənim vəkilə ehtiyacım yoxdur. Güleyşə, mən sənin yerinə olmaq istəməzdim.

– Bilirsənmi, Fəridə, dünyada hər şeyin ölçü-biçisi var, sədaqətin də, etibarın da.

– Yox, Güleyşə. Dünyada ölçüsüz şeylər də var. Nə daş-tərəziyə gələr, nə də arşına. Vicdanın, qeyrətin, sədaqətin, etibarın, vəfanın ölçüsü cahana sığmaz.

– Bilirəm, məndən savadlısan. Sən partşkola qurtarmısan, mən rabfak. Amma inan ki, qızımın ayrı əlacı olmayıb. Bəd danışma mənim qızımdan.

– Mən danışmamışam, danışmaram da.

– El ağzı yırtıq çuvaldır.

– El ağzı müqəddəsdir.

– Birdən qəzetdən-zaddan gələn olar.

– Mən rəva bilmərəm.

– Hələ ki, şeylər də qalsın, cehizi deyirəm.

– Nə vaxt istəsəniz apara bilərsiniz.

– Sağ olun, gedim mən.

Mən həlim təbiətli Fəridə nənəmin danışığına heyran qalmışdım. Dilavər Güleyşə onun qabağında islanmış toyuğa dönmüşdü. O, qapıdan qorxa-qorxa çıxdı.

Fəridə nənəm onun arxasınca başını buladı.

İki-üç gündən sonra telefon zəng çaldı. Nənəm dəstəyi götürdü. Üzündə bir cizgi də tərpənmədi. Mənə tərəf çevrildi:

– Səni çağırırlar.

«Kimdir görəsən?» Dəstəyi aldım.

– Bəli.

– Quzum, bir nənəgilə gəl…

Anam idi. Dəstəyi çırpdım.

Nənəm məzəmmətlə mənə baxdı:

– Cavab verəydin.

Dinmədim.

Gülüş xala indi bizə tez-tez gəlir, iynə vurandan sonra nənəmlə xeyli söhbət edirdi. Atamın əsəb ağrıları çoxalmışdı. Heç kəslə danışmırdı. Məndən dərs soruşmurdu. «Günəş»i söylətmirdi. Bir-birinə oxşayan gərgin, cansıxıcı günlər gəlib keçirdi. Anam məni telefona çağırır, cavab almırdı. Məktəbə gəlmirdi. Bəlkə də müəllimlərdən utanırdı. Evimiz kədərlə, qəm-qüssə ilə dolmuşdu. Atamın xəstəliyi bizi o qədər sarsıtmamışdı, nə qədər ki, anamın gedişi. Küçədən keçəndə də sıxılırdıq, əzilirdik. Bir gün eşitdik ki, ərə gedir. Bir gün eşitdik ki, baş tutmayıb. Bir gün onu Gəncə küçəsində saçları az qala çiyninə tökülmüş qara bir kişi ilə gülə-gülə keçən gördüm. Tez dəftər-qələm mağazasına girdim. Bir gün həmin kişi ilə düz qabağıma çıxdı. Anam ona nə dedisə, kişi üzünə xoş təbəssüm verib məni adımla çağırdı.

Mən onlara elə kinlə, elə nifrətlə baxdım ki, bu nəzər gərək onları didib parçalayaydı.

Yenə qohumlar və atamın iş yoldaşları seyrək-seyrək gəlməyə başladılar. Evdəki boşluğa adət etdik. Lakin atam gündən-günə geri gedirdi. Nənəmin yalvarışlarına baxmayaraq, heç nə yemirdi. Deyəsən, o bu yolla ölümünü tezləşdirmək istəyirdi.

Qış yenicə çıxırdı. Həyət qapısının zəngi çalındı. Mən zəng səslərinin ahəngindən, qısalıq və sürəkliyindən hansı qohum və ya tanışın gəlişini təyin edə bilirdim. Amma bu dəfə zəng başqa cür səsləndi. İki dəfə çalınandan sonra ara verildi. Yenə iki dəfə çalındı. Həyətə yüyürdüm. Qapını açdım. Qarşımda uca qamətli, ağbəniz, cavan bir qadın dayanmışdı. Maviyə çalan gözləri qaynayırdı. Mehriban sifətində elə bil işıq yandı.

– Olarmı?

– Buyurun.

İçəri keçib qapını örtdü. Üstünə bir neçə xarici ölkə mehmanxanasının markası vurulan şabalıdı çamadanını yerə qoydu. Çox diqqət və dərin nəzərlə üzümə baxdı. Baxışlarındakı hərarət ürəyimə axdı.

– Onun oğlusan, – dedi, – o dəqiqə tanıdım. – Məni qucaqlayıb bağrına basdı. Yanağını üzümə sürtdü və alnımı, yanaqlarımı öpüşə qərq etdi. Ona qısıldım. Ağlamaq istədim. Sinəsinin doğma ətri məni məst etdi. Sonra başımı sığalladı.

– Evdə kim var?

– Nənəm, atam.

– Atan necədir?

– Yaxşı deyil.

Nənəm balkonda göründü. Mat-mat bizə baxdı. Sonra nəyisə xatırladı. Fikri haralarasa uçdu və qayıtdı.

– İçəri buyurun, xoş gəlmisiniz, – dedi.

Qadın balkona çıxdı. Nənəmlə əl tutub görüşdü, sonra qucaqlaşdılar, beləcə xeyli qaldılar. Aralananda nənəmin göz yaşlarını gördüm. Üzündəki gərginlik yoxa çıxmışdı. Cizgilər rahatlanmışdı.

– Necədir? – deyə qadın xəbər aldı.

– Eh, nə bilim, – deyə nənəm cavab verdi. Nənəmin təslim olduğunu birinci dəfə görürdüm. Qadın da kiçik dəsmalı ilə gözlərini sildi.

– Paltonu soyun, mən də sənin gəlişini xəbər verim.

– Xəbər vermə, özüm gedəcəyəm yanına.

Qadın çamadanından müxtəlif konfetlər çıxartdı. Nənəmə tünd göyə çalan bir cüt türk başmağı verdi.

Mən aynabəndə – otağıma keçdim. Atamın yatdığı otağın bir pəncərəsi küçəyə, biri bura baxırdı. İçəri aydın görünürdü. Qadın otağa keçdi. Asta addımlarla yatağa yaxınlaşdı. Çarpayının baş ucunda dayandı. Atam qımıldanmadı. Qadın əlini onun alnına qoydu.

– Kimdir?

– Mənəm, tanımadın? – qadın heyrətedici bir təmkinlə danışırdı.

– Ola bilməz, sən deyilsən.

– Yox, mənəm, özüməm.

– Mənim həyatımın bu çətin məqamındakı gəlişinə nə məna vermək olar, yoxsa…

– Ayrı söhbət elə. Mən insanam, insanın yanına gəlmişəm.

– İnanmıram, – atamın səsi titrəyişli, qəhərli idi.

– Mən gəlmişəm, yanındayam, buna inanmırsanmı?

– Hə.

– Qalan hər şeyə də bax, beləcə inan. Mən gec xəbər tutmuşam. Əlcəzairdə idim. Gələndə xəbər aldım, vəziyyətini söylədilər. Gəlməyə ürək eləmədim. İkinci bir xəbər eşitdim.

– Onun getməyinimi?

– Hə…

– İndi gəlmisən mənə mənəvi…

– Dedim mövzunu dəyiş. Gəlmişəm insanın yanına, tikanlı sözlərə ehtiyac yoxdur.

– Bağışla, bağışla.

Qapı astanasında dayanan nənəm sanki bu ifadəni gözləyirmiş.

– Zərəngiz, heç nə yemir, – deyə şikayətləndi.

– İndi yeyər, – qadın çox inamla dilləndi.

Atam heç nə demədi.

Nənəm qadının qolundan tutdu.

– Yoldan gəlmisən, bir az dincəl.

Qadın qonşu otağa keçdi. Ayaqqabılarını çıxartdı. Məni maraq öldürürdü. Kimdən soruşum, nə soruşum? Bircə onu bilirəm ki, qadının gəlişi evimizi ruhlandırmışdı. Hamımız özümüzü yaxşı hiss edirdik. O, əl-üzünü yuyandan sonra qaz pilətəsinə su qoydu.

– Ləyənin hardadır, Fəridə xala?

– Bu dəqiqə verim, qadan ürəyimə. – Nənəmin bütün varlığı minnətdarlıq ifadə edirdi.

– Gülab necə?

– Bu dəqiqə tapıme, qadan alım.

Nənəm qonşuya getdi. Ağzı xəmirli birlitrlik borjom şüşəsində gülab gətirdi. Qadın ilıq su düzəltdi. Nənəmlə birgə atamın yanına apardı. Anam atama həmişə deyərdi: «Əlini yuyursanmı?», «Xörək verimmi?», «Çay gətirimmi?» Amma qadın dedi:

– Hazırlaş, əlini yu.

Atam dinməzcə yataqda çevrildi, əllərini uzatdı. Qadın işarə etdi, nənəm parçla su tökdü. Atam çox çətinliklə əllərini bir-birinə sürtdü. Qadın onun quru əllərini ovuclarına aldı, sabunladı. Nənəmsə böyük şövqlə su tökdü. Atam diri səslə dilləndi:

– Nə yaxşı ətri var.

Gülab iyi onun otağını doldurdu. Pəncərədən mənim aynabəndimə axdı. Qadın onun boynunu qucaqlayıb ləyənə tərəf əydi. Sol əli ilə çiynindən tutdu. Sağ qolunu bir neçə dəfə su ilə doldurub atamın arıq sifətində gəzdirdi. Sonra dəsmal isladıb, boynunu, boğazını da sildi. Atam:

– Nə yaxşı rahatlandım, – dedi.

Qadın onun üzünü yuyanda elə bilirdim mehriban əli mənim sifətimi sığallayır. Atam «rahatlandım» deyəndə mən də rahatlandım, görünür, nənəm də rahatlandı. Qadın atamın saçlarını da uzun müddət daradı, bəyənməyib bir də daradı. Qıvrım tellərini qaydaya saldı. İndi atam 19 yaşında tələbəykən çəkdirdiyi bir şəklə oxşadı.

– İndi bir şey yeməlisən. Ürəyin nə istəyir?

– Heç nə.

– Elə şey yoxdur.

Qadın nənəmlə mətbəxə keçdi. Yumurtaları suya salıb saatına baxdı. İlıq bişəndə çıxartdı. Nənəmi iş görməyə qoymadı. Eləcə şeylərin yerini xəbər alırdı. Pendir doğradı. Çörəyi səliqə ilə nazik-nazik kəsib, yenə atamın yanına qayıtdı. Onun boğazına iri bir salfet keçirdi. Xalçaya kürəkləndirib başını dik saxladı. Yumurtanın birini qırıb, çay qaşığı ilə yedirtməyə başladı. Atam çörəyə əl vuranda dedi:

– Yataqxana yadıma düşdü. Çörəyi əllə qoparmağa qoymazdın, yavanlıq olmayanda da çörəyi peçenye kimi doğrardın.

– Danışma, ye!

Yeməkdən sonra qadın çay dəmlədi, özü süzüb gətirdi. Çarpayının baş ucunda əyləşdi.

– İndi danış.

– Sən danış.

Mən birinci dəfə idi ki, dərsin vaxtını unudurdum. Yarımca saat qalmışdı. Tez kitabları portfelə yığıb otaqdan çıxdım. Balkonda nənəmlə göz-gözə gəldim. Üzümə bir cürə baxdı və birdən çox məsud bir görkəm aldı. Görünür, sifətimin ifadəsi ürəyincə imiş.

Dərsdə özümü hərdənbir partanın arxasında hiss etmirdim, nə bir şey eşidir, nə danışırdım. Varlığım öz kiçik aynabənd otağımda qalmışdı. Pəncərədən içəri baxırdım. Yenə görürdüm qadın atamın üzünü gülablı su ilə yuyur, çay qaşığı ilə ilıq yumurta verir, başını darayır, saçlarını pozur, yenə darayır, yenə gülablı su ilə üzünü yuyur, boynunu-boğazını silir. Sonra yanındakı stulda oturub deyir:

– Hə, indi danış.

– Sən danış.

Görən indi nə danışırdılar? Görən kim idi o qadın? Atamın qohumları içərisində belə adam yox idi. Mən təxmin edə bilərdim.

Yüyürə-yüyürə evə gəlirəm. Evimiz məni özünə yaman çəkir. Qüssəni qadın qovub. Kədər-qəm onun qorxusundan çəkilib gedib. Evə yüyürürəm. Qapını açıb həyətə girir, ildırım kimi pillələri çıxıram. İçəridən konsert səsi gəlir. «Araz» proqramı ilə. Radionu çoxdandı işə salan yox idi. Portfelimi qoymaq üçün aynabəndimə girirəm. Qadın içəridə dizi üstə döşəmənin tozunu alır. Əynində bulud rəngli xalat var. Əzab çəkirəm. Tez yerə çöküb cındanı əlindən almaq istəyirəm: «Amandır, verin özüm təmizləyim». İkimiz də diz üstə baxışırıq. Nüfuzlu baxışı var – xoş nüfuz.

– Siz nə edirsiniz… mən özüm.

– Sən məni ən çox xoşladığım məşğuliyyətdən məhrum etmək istəyirsən? Fəridə nənənin bacarmadığını sən bacara bilərsənmi? O da qıymırdı. Elə güman edirəm məni incitmək istəməzsən.

– Yox, yox, nə danışırsınız…

– Atanla görüşmüsənmi?

– Xeyr.

– Əvvəlcə onunla görüş, sonra otağını təhvil al.

Əlbəttə, onun sözündən çıxmaq qətiyyən olmaz.

– Yavaş-yavaş durub asta addımlarla atamın otağına keçirəm. Oranı tanımaq olmur. Kinoda gördüyüm otaqlara oxşayır. Hər şey əvvəlkindən yüz dəfə gözəl görünür. Otağa heç nə əlavə olunmayıb. Servantda büllur qablar seyrəldilib. Stolun üstündəki güldanla pianonun üstdəki güldanın yerləri dəyişdirilib. İkisinin də içində təzə güllər var. Daha nə dəyişiklik edilib? Tapa bilmirəm. Bəs bu yaraşıq və gözəlliyin əsas sirri hansıdır. Tapdım. Küçəyə olan pəncərələrin uzun aylardan bəri qapalı qalan taxtaları açılıb, günəş içəri gəlib.

Atam hənirtimi duyur:

– Oğul, gəlmisən?

– Bəli.

– Özünü necə hiss edirsən?

Atam adətən, məndən soruşardı ki, «nə var, nə yox». Mən də ondan xəbər alardım, «necəsiniz?» İndi o məndən soruşmur. Atamı başa düşürəm.

– Yaxşı, ata, lap yaxşıyam, çox yaxşıyam, eşidirsənmi, ata! Özümü lap əla hiss edirəm. Heç təsəvvür eləyə bilməzsən özümü necə gözəl hiss edirəm.

Əlbəttə, nə sözlər, nə cümlələr halımı deyə bilməz. Onların deyilişindəki sevinci atam duyur.

– Mən də yaxşıyam, – deyir.

İndi mən ona yaxınlaşıb əllərini sığallamaq, saçını daramaq istəyirəm. Amma qadının sevimli əyləncəsinə şərik çıxmağa ürək eləmirəm. Qadın mənim otağımdan çıxır. Nənəm məni yeməyə çağırır. Mətbəxdə stolun arxasına keçirəm. Lobyalı aş çəkir. Xörək çox gözəl görünür. Nənəm də dadlı bişirir. Amma yaraşıqlı olmur. Düyülər dən-dən. Üstdən firni verir. Firnidən gülab ətri gəlir. Bilirəm ki, qadın hazırlayıb. Nənəm son vaxtlar şövqdən düşmüşdü, qətiyyən yaraşığa fikir vermirdi. Paltarları əvvəlki ütüdə, səliqədə olmurdu.

Nahardan sonra aynabənd otağıma keçirəm. Bura da dəyişib. İçəri otaqdakı büllur gül qablarından biri buraya qoyulub. İçində də təzə çiçəklər. Pəncərədən atamın yatağı görünür. Atamın əlləri onun ovuclarındadır. Qadın danışır. Konqodan danışır, Tanqanikanın, Qabonun, başqa Afrika ölkələrinin adlarını çəkir. Lumumbanın adını tez-tez eşidirəm. Radionun səsini aşağı endirir. Qrehem Qrinin «Fağır amerikalı» romanından nəsə deyir. Sonra institutda oxuduqları illəri xatırlayır:

– Bizim dövrümüzdə buraxılan tələbələrin yarıdan çoxu dünyaya səpələnmişdir. İraqda var, Kubada var, Malidə var, Misirdə lap çox. Seylonda var, Birmada var.

– Bizim institutumuz çox qüvvətlidir.

– Yataqxanadakı mübahisələr.

– Arazini birgə söylədiyimiz yadına gəlirmi?

– Əlbəttə, heç onu yaddan çıxarmaq olarmı?

Hər ikisi başladı, həyəcanlı pıçıltı ilə:

– … Mən də çiçəklərə, otlara söyləyəcəyəm. Gözəl lalələr.

İkisinin səsi qarışıb vahid və gözəl bir səs əmələ gətirmişdi. Sonra atam dedi:

– Bizi «Günəş» yaxınlaşdırdı.

– İkimiz də onu eyni dərəcədə sevirdik.

– Hamı bizə qibtə edirdi.

– Biz gözlənilmədən görüşdük.

– Gözlənilmədən də ayrıldıq.

– Biz ayrılmaya bilərdik.

– Əgər mən səninlə getsəydim.

– Yox, mən qalsaydım.

– Mən elə bildim sən çağıracaqsan.

– Mən elə bildim özün gələcəksən.

– Mən elə bildim sən qayıdacaqsan. Gözlədim.

– Mən də gözlədim. Yox, gərək mən getməyəydim.

– Gərək mən arxanca gələydim.

– Günah məndədir…

– Yox, məndədir.

– Gəl «Günəş»i bir də oxuyaq.

Oxuyurlar. Bu gözəl musiqinin sədaları altında dərslərimi hazırlamaq istəyirəm. Amma nə keçmişik bu gün? Yadımda deyil. Zəng edib parta yoldaşımdan xəbər alıram. Təəccüb edir:

– Bəs özün dərsdə deyildinmi?

– Yox, adım orda idi, özüm burda.

Sərbəstəm. Fikrim yayınmadan dərslərimi hazırlayıram. Nənəm mətbəxdədir. Nə qədər keçdiyini bilmirəm, birdən qadının içəridən gələn səsi məni diksindirir.

– Daha gecdir, gedim.

– Gedirsən?.. – deyə atam titrəyişli səslə xəbər alır.

Bu titrəyişin mənası mənə aydındır.

– Səhər tezdən burada olacağam.

Sanki eyni komanda ilə nənəm mətbəxdən çıxdı, mən aynabənddən. Biz onun yolunda dayandıq. Nənəm mənim üzümə baxdı, ürəyimi oxudu və yalvarışlı səslə qadına dedi:

– Qadan ürəyimə, getmə.

– Qayıdacağam. Mehmanxanada yerim rahatdır.

– Ev ola-ola mehmanxanada niyə qalasan, qadan alım?!.

Qadın mənə baxdı. Gözlərimdəki yalvarışı gördü. Mən onun ayaqlarına çökməyə hazır idim.

– Qalım deyirsiniz?..

– Hə, qadan ürəyimə.

Qadının gözləri məndə idi. Üzümdəki xoşbəxtlik ifadəsini tez sezdi.

– Yaxşı, qalıram.

Qadın geri döndü. Mən otağıma çəkildim. Onlar yenə söhbət etdilər. Nənəmi də çağırdılar. Sonra qadın nənəmin otağına keçdi.

Gözlərimi tavana zillədim. Şirin yuxu məni qucaqlamağa başladı, rahat yuxu. Mənə elə gəldi ki, hər şey əvvəlki kimidir. Atama heç nə olmayıb, anam da getməyib…

Evimizə bəxtiyarlıq dolmuşdu. Daha mən küçə ilə şax yeriyirdim, partada şax otururdum. Əvvəllər olduğu kimi dərsi uca səslə danışırdım. Fəridə nənəmin qırışları açılmışdı. Küçəyə çıxanda başını dik tuturdu. Evimizə günəş gəlmişdi, işıq bizi məğrur etmişdi. Evimizdən musiqi səsi gəlirdi. Əvvəllər ehtiram əlaməti olaraq radiolarını boğan qonşular da bizim evdən gələn musiqiyə musiqi ilə səs verirdilər. Qohumlar, qonşular yenə axın etməyə başlamışdılar. Atamı görmək istəyən bir idisə, qadına baxmaq istəyən beş idi…

Fəridə nənəm məni telefona çağırdı. Möhkəm tapşırdı ki, dəstəyi yerə qoymayım, cavab verim. Aldım. Dəstəkdən Güleyşənin səsi gəldi.

– A bala, bu nə adətdir? Gəlmirsən, getmirsən, telefonu da çırpırsan. Bəs mən də sənin nənən döyüləmmi? Bəs mən sənə motoroller almırammı? Bəs anana yazığın niyə gəlmir? Trubkanı yerə qoyma ha, eşidirsənmi? Mən öskürdüm. – Hə, evdə-eşikdə nə var, nə yox? Ananın şeylərindən muğayat ol. Onlar hamısı sənindir. Eşidirsənmi? Mən yenə öskürdüm. – Niyə cavab vermirsən? Biz sənə neyləmişik. Hara getsən özümüzünküsən, canımızsan, ciyərimizsən. Eşidirsənmi məni? Öskürdüm, – hə, evdə kim var?

– Nənəm, atam, mən.

– Danışan dilinə qurban olum. Daha kim var?

– İnsan.

– Nə insan?

– İnsan da…

– A bala, insanın adı olmazmı?

– Dedim ki, insan!

– A bala, düz-əməlli ad de mənə.

– Mələk var evimizdə.

– Hansı Mələkdir? Fəridənin Mingəçevirdəki bibinəvəsi?

– Yox, bu mələk ayrı yerdən gəlib.

– Hardan gəlib, a quzum, bir sərrast de.

– Göylərdən gəlib.

– Haradan dedin?

– Göylərdən enib, – dedim və dəstəyi asdım.

İki gündən sonna anam zəng etdi:

– Səni yuxuda görmüşəm, xəstə-zad deyilsən ki?

– Yox, yaxşıyam, lap yaxşıyam. Hamımız yaxşıyıq. Atam da, nənəm də, mən də. Lap yaxşıyıq, bəxtiyarıq, xoşbəxtik…

– Mən də sizin yaxşılığınızı istəyirəm. Evdə kim var?

– Nənəm, atam, mən…

– Daha kim var?

– Bir də ilahə.

– Nə danışırsan?

– Hə, evimizə ilahə gəlib, bil.

Dəstəyi atdım. Daha heç vaxt cavab verən deyildim. Evimizdəki qadının kim olduğunu bilməkdən ötrü ölürdülər.

Qadın mənimlə az danışırdı. Eləcə baxışırdıq. İlıq nəzərləri sifətimdə məlhəm kimi gəzirdi: Mehmanxanadan gətirdiyi iri çamadanlarının birindən Ekzüperinin «Balaca şahzadə» kitabını çıxarıb mənə bağışladı. Oxumuş olduğumu biləndə çox sevindi. «Neynək, yadigar saxla» – dedi. Sonra daha hansı kitabları oxuduğumu soruşdu və deyəsən, çox razı qaldı.

Qadın gündə bir dəfə bazara gedirdi. Evimizdə qəribə bir ahəng yaranmışdı. Fəridə nənəm xeyli yaxşılaşmışdı. Qadın hər dəfə bazardan təzə çiçəklər gətirər, köhnələri dəyişdirərdi. Mətbəxdə özü işlərdi. Toyuğu mənə kəsdirər, qaynar suya salıb onca dəqiqəyə təmizlərdi. Nənəm də, mən də heyran-heyran bu elmlər namizədinə baxardıq. Onun əriştə kəsməsi daha maraqlı idi. Əli ilə bıçaq arasında heç bir məsafə qalmazdı. Sap kimi nazik, uzun əriştələr unlu stolun üstündə uzanardı. Hər işin səmtini bilirdi. Atam iştahdan düşməsin deyə xörəkləri tez-tez dəyişərdi. Adını bəlkə ilk dəfə eşitdiyim yemək də hazırlardı. Hər gün qəzetləri gözdən keçirib, ən maraqlı yerlərini atam üçün ya oxuyar, ya da söylərdi. Həftədə bir dəfə məni «Za rubejom» jurnalı almağa göndərərdi. Atam gündüzlər yatmış olanda mənim rəsm dəftərimin vərəqlərinə onun şəklini çəkərdi. Otuza qədər bir-birinə oxşayan şəkil çəkmişdi. Onlarda atam əslində olduğundan cavan və gözəl görünürdü.

Bir dəfə dedi:

– İndiyə qədər çəkdiyim şəkillərin hamısında Ostrovskiyə oxşayırsan. Ostrovski – yataqda.

Atam sıxıla-sıxıla dedi:

– Mən hardan oxşaya bilərəm Ostrovskiyə, o əfsanəvi adama…

– Zahirən oxşayırsan, buna söz ola bilməz. İkincisi, heç kəsə pislik eləməmisən. Kimsənin könlünü qırmamısan, namusla oxumusan, namusla yaşamısan, həmişə sorağın yaxşılığa eşidilib.

* * *

Qadının gəlişindən iyirmi gündən çox keçmişdi. O, Bakıdan professor gətirtmək istəyirdi. Atam razılıq vermədi.

– Bu yalnız bir təsəlli üçün ola bilər. Bütün imkanları nəzərə alandan sonra məni evə qaytarıblar. Dərdimin əlacsız olduğunu bilirəm. Sənin nəfəsin ən böyük təskinlik, ən böyük əlac oldu. Özümü bu günlərdə əsil normal adam hiss etmişəm. Ürəyimdə çox söz var, deyə bilmirəm. Sənin gülab ətirli nəfəsinin bir damcısı bir illik sağlam ömrümə bərabərdir. – O, qadının əlini sinəsinə çəkib sığalladı. – İndi yəqin məzuniyyətin qurtarır.

– Əlavə bir ay da alaram, mənə düşür.

– O da qurtaracaq, istirahətsiz qalacaqsan.

– Burada sənin yanında olmaq ən böyük istirahətdir. Lazım gəlsə, işimi bura dəyişdirəcəyəm.

– Bura sənə kiçikdir, sənin inkişafın… Sən çox lazımlı adamsan.

– Səni də özümlə aparacağam Bakıya, Fəridə xalanı da. Mənim də adımı çəkdi.

– Bəs evdəkilər?

– Evdə heç kəs yoxdur, gec də olsa başa düşdüm ki, ruhum heç kəslə birləşməz. Ayrıldıq, çoxdan, lap çoxdan.

– Ayrıldığını eşitməmişdim.

– Sən maraqlanırdınmı mənim taleyimlə?

– Əlbəttə, hər yüksəliş addımın məni qürurlandırırdı.

– Mən də səni düşünürdüm. Sədanı eşidirdim. Özümü yaxşı hiss edirdim. Bilirdim ki, sapsağsan. Gözəl qulluğun, gözəl qadının, gözəl oğlun var. Nigaran deyildim, rahat idim, bilirdim ki, xoşbəxtsən. Özümü də xoşbəxt sanırdım. Fəridə xala məni o vaxt yay tətilində ya bir, ya da iki dəfə görmüşdü, amma yaddan çıxarmayıb.

– Biz bir-birimizi itirməyə bilərdik.

– Axtara da bilərdik, tapa da bilərdik.

– İndiki kimi…

* * *

Bir neçə gündən sonra atamın ürək sancıları başladı. Gündə üç-dörd dəfə təcili yardım gəlirdi. Bəzən gecələr də ya Gülüş xala, ya da təcili yardım.

Qadının həkimlərlə olan söhbətlərindən başa düşürdüm ki, böhran ağırdır. Nənəm də yatmırdı, qadın da. Qadın xeyli arıqlamışdı. Gözləri iriləşmişdi. Sifətini kədər bürümüşdü. Tez-tez ağlayırdı. Alma sümükləri görünməyə başlamışdı. Amma elə bil gözəlliyi birə min artmışdı. Sanki sifətinə şəfəq səpələnmişdi. Tez-tez mənim boynumu qucaqlayırdı. Fəridə nənəmi qucaqlayırdı. İndi hamıdan möhkəm dayanan yenə nənəm idi.

Güleyşəgil tez-tez zəng edirdilər. Yəqin bilmək istəyirdilər atam nə vaxt öləcək.

O gün yadımdan çıxmır, heç çıxmır. Məktəbdən yenicə gəlmişdim. Aynabəndimdə oturub kitablarımı seçirdim. Atamın səsi gəlirdi. Zəif idi, amma çox aydın.

– Mən arzu edərdim ki, ikinci dünya olsun, bir dünya insan sınağı üçün kifayət deyil. Ya da insan ikinci dəfə doğulsun. Lakin bunlar xülyadır. Mən istərdim ki, anamdan başqa ağlayanım olsun. İndi rahat gedəcəyəm. Bilirəm ki, dünyada yaxşı adamlar çoxdur. Sənsə ən alisi..

– Ölümdən danışma.

– Sən mənə söz vermişdin ki, axıra qədər dinləyəcəksən… Bu otuz dörd gündə iki xoşbəxt ömürlü insan həyatını yaşamış kimiyəm. Mən bu günlər ovsunlu bir aləmdə idim. Mən dünyada ölənlərin ən xoşbəxtiyəm. Əgər şüurum üstümdə olsa, çalışacağam axırıncı nəfəsdə üzümdə sənə olan sonsuz minnətdarlıq ifadəsi həkk olunsun. Bu otuz dörd gündə mənim gözlərim işıqlanmışdı. Mən hamını görürdüm, amma səni hər kəsdən daha çox görürdüm. Nəzərlərimdə sən ilk görüşlərimizdəki kimi iyirmi yaşındasan. Paltarın günəş şüalarından toxunmuşdur. Sən gələndə bu evə nəfəsində gülab ətri gətirmisən – ətirlərin ən gözəlini, ən təbiisini. Mənim gülabı sevdiyimi yadında saxlamısan. Sən mənim ürəyimi mərhəmət işığı ilə doldurmusan. Mənim heç kəsə kinim yoxdur. Çox rahatam.

O, atamın quru əllərini dönə-dönə öpürdü. Mən boğulurdum, qəhər məni boğurdu.

Həmin gecə atam keçindi…

Səhər tezdən Güleyşə də gəldi, anam da, bütün qohum-əqrabaları ilə. Fəridə nənəm heç nə demədi. Səssizcə ağlayırdı.

Güleyşə qohumları ilə köməkləşib mebelləri, sandıqları bir otağa yığıb ağzını qıfılladı. Açarı da cibinə qoyandan sonra şivən saldı. Anam qulac saçlarını açdı və yəqin ki, Güleyşədən öyrəndiyi sözləri dedi: «Vay anam kürəkəni». Bir neçə dəfə ürəyi qısıldı, su vurdular. Amma o niyə ağlayırdı? Bilmirdim. Ürəyimdən gizilti keçirdi: «Niyə ağlayırsan, ana?»

Qadın həyətdə idi. Ayaq üstə duran kişilərin yanında dayanmışdı. Atamla bir dövrdə sənaye institutunda oxumuş baş memarla söhbət edirdi. İçəridən Güleyşənin şivəni gəlirdi. O kəsirdi, anam başlayırdı, anam kəsirdi, o başlayırdı. Fəridə nənəmin səsi gəlmirdi.

Dəfn mərasimində qadın memarla, mən də nənəmlə gedirdim. Anam saçları açıq, sağ yanında bir qadın, sol yanında bir qadın sanki yıxılacaqmış kimi addımlayır, ağlayır, əllərini qabağa uzadıb, kiməsə sual verirmiş kimi yelləyirdi. Güleyşənin səsi gəlirdi: «Qoymayın, qız özünü öldürdü». Yəqin ana-bala elə güman edirdilər ki, şəhərin gözləri kor, qulaqları kardır.

Mərasimdən yeddi gün sonra qadın nənəmlə və mənimlə vidalaşıb Bakıya getdi. Üç aydan sonra atamın bu büstü ilə qayıtdı. Baş arxitektorla çox məsləhətləşdi, sonra atamın qəbrinin üstünü götürtdü. Ayrılanda dedi:

– Elə bilirəm ki, məktəbi bitirəndə Bakıya gələcəksən. Orada sənin doğma evin olduğunu unutma. Anana münasibətini dəyiş. Vaxt gələcək, onu axtaranda tapa bilməyəcəksən. Onu itirmə.

– O özü könüllü itib mənim üçün.

– Onun ən yaxşı tərəflərini xatırla, gülüm. Həyat da, onun hadisələri də çox mürəkkəbdir. İnsanlar hərəsi bir cür düşünür, bir cür mühakimə edir.

– İnsanlar insan kimi düşünməlidir.

Dinmədi. Maraq dolu kədərli gözləri ilə mənə baxdı.

İstəyirdim deyəm: «Niyə mənim anam sən deyilsən?» Və bir də demək istəyirdim: «Mən sizin əbədi qulunuzam». Lakin bu, təbii səslənməzdi. Belə sözləri demək yaxşı deyil. Amma ürəyimdə deyirdim: «Mən sizin qulunuzam! Mən sizin qulunuzam!» Bundan sonra mən qeyri-adi bir adam olmalı idim ki, bu gülab nəfəsli qadını şərəfləndirə biləm, nənəmə sonsuz sevinc gətirə biləm. Yoxsa, mən onun yaxşılığından necə çıxa bilərəm? Onun qanı mənə qaynayırdı. O məni çox istəyirdi. Bunu bilməyə nə vardı ki…

O, Bakıdan tez-tez zəng edir. Dəstəyi mən götürürəm. Danışır, elə bilirəm otağımız gülab iyinə qərq olur. Onun zəngləri nənəmlə mənim həyatımın üzvi hissəsidir.

Güleyşə də, anam da mənə yaxın gələ bilmirlər, əllərini uzatmağa qorxurlar, yandıraram onları. Məni maşa ilə götürmək də mümkün deyil.

Anam çox çalışıb. Əbəs! Mən onu danışdırmayacağam. Heç vaxt! Hiss edirəm bu onu ağrıdır. Getdikcə daha çox ağrıdacaq. Mən ayrı cür edə bilmərəm. O, əzab çəkməlidir.

Nənəmlə atamın büstü önündə dayanmışıq. Arxada anam hönkürür, bu yalvarışdır. Günəş batmaqdadır. Günəş qüruba gedəndə bir də qayıdır – şəfəqli və odlu. İnsan qüruba həmişəlik gedir. «Niyə ağlayırsan, ana? Sən indi qara bir daş kimi soyuq və işıqsızsan».

Önümüzdə atamın işıltılı gözlü büstü. Arxada başdan-başa qara geyimli hönkürən bir qadın…

Uzaqlarda uca bir bina pəncərəsi önündə qaynar gözlərini yollara dikən, əynində günəş şəfəqlərindən toxunmuş paltar olan gülab nəfəsli bir qadın. O məni gözləyir. Ürəyimdən səssiz, lakin dünyanı bürüyən bir qışqırıq qopur:

– Niyə mənim anam sən deyilsən?!

1969